
Asah Kemampuan Bahasa Jawa: Contoh Soal UTS Kelas 4 SD yang Mendalam
Bahasa Jawa, sebagai salah satu warisan budaya bangsa yang kaya, memegang peranan penting dalam pembentukan karakter dan identitas generasi muda. Mempelajari Bahasa Jawa sejak dini, seperti di jenjang Sekolah Dasar (SD), merupakan langkah krusial untuk melestarikan kekayaan bahasa dan budayanya. Ujian Tengah Semester (UTS) menjadi salah satu tolok ukur keberhasilan proses pembelajaran, termasuk dalam mata pelajaran Bahasa Jawa.
Bagi siswa kelas 4 SD, materi Bahasa Jawa yang diajarkan umumnya mulai mengarah pada pemahaman yang lebih mendalam, baik dari segi kosakata, tata bahasa, maupun aspek budaya yang terkandung di dalamnya. Soal-soal UTS yang disajikan pun diharapkan dapat menguji pemahaman siswa secara komprehensif, tidak hanya sekadar menghafal, tetapi juga mampu mengaplikasikan pengetahuan tersebut dalam berbagai konteks.
Artikel ini akan menyajikan contoh soal UTS Bahasa Jawa kelas 4 SD yang dirancang untuk menguji berbagai aspek pemahaman siswa. Soal-soal ini mencakup berbagai tipe, mulai dari pilihan ganda, isian singkat, hingga uraian, serta mempertimbangkan berbagai tingkatan kognitif. Diharapkan, contoh soal ini dapat menjadi referensi berharga bagi guru dalam menyusun soal UTS, serta bagi siswa dan orang tua untuk mempersiapkan diri menghadapi ujian.
I. Pilihan Ganda (Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi milih salah siji wangsulan a, b, c, utawa d!)

Bagian ini dirancang untuk menguji pemahaman dasar siswa terhadap kosakata, kalimat sederhana, dan pengetahuan umum terkait budaya Jawa.
-
Ukara ing ngisor iki sing bener anggone migunakake tembung "tuku" yaiku…
a. Bapak tuku sarean ing pasar.
b. Aku tuku buku cerita ing toko buku.
c. Adik tuku dolanan ing dalan.
d. Ibu tuku sedhela ing omah.Penjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang penggunaan kata kerja yang tepat. Kata "tuku" berarti membeli. Pilihan b adalah yang paling sesuai karena buku cerita memang dibeli di toko buku. Pilihan a, c, dan d menggunakan kata "tuku" dalam konteks yang kurang tepat atau bahkan salah secara makna.
-
Sesambungane antarane bapak lan ibu, diarani…
a. Kakang-adhi
b. Mbah-putu
c. Boja-wadon
d. Anak-ramanePenjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang istilah kekerabatan dalam Bahasa Jawa. "Boja-wadon" adalah istilah yang tepat untuk menyebut hubungan suami-istri. Pilihan a, b, dan d merujuk pada hubungan kekerabatan yang berbeda.
-
Yen srengenge wis njedhul, wektu kasebut diarani…
a. Sore
b. Awan
c. Esuk
d. WengiPenjelasan: Soal ini menguji pengetahuan siswa tentang penamaan waktu berdasarkan fenomena alam. "Esuk" adalah waktu ketika matahari terbit.
-
Gambar ing ngisor iki diarani apa ing Bahasa Jawa? (Diasumsikan ada gambar rumah adat Joglo)
a. Gedhong
b. Omah
c. Pondhok
d. IstanPenjelasan: Soal ini menguji kosakata siswa terkait benda-benda di sekitarnya, khususnya rumah adat. Meskipun "omah" adalah kata umum untuk rumah, dalam konteks rumah adat yang megah, "gedhong" bisa juga digunakan. Namun, jika gambar spesifik merujuk pada rumah tradisional Jawa seperti Joglo, maka pilihan yang paling tepat bergantung pada penekanan materi yang diajarkan. Dalam konteks umum, "omah" adalah jawaban yang paling aman untuk rumah secara umum. Jika materi spesifik tentang arsitektur tradisional, "gedhong" mungkin lebih tepat. Untuk soal ini, kita asumsikan "omah" sebagai jawaban umum.
-
Jenenge para leluhur utawa wong tuwane wong tuwa, diarani…
a. Bapak/ibu
b. Mbah kakung/Mbah putri
c. Pakdhe/budhe
d. Bulik/paklikPenjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang istilah kekerabatan tingkat lebih tinggi. "Mbah kakung/Mbah putri" adalah sebutan untuk kakek dan nenek.
-
Tembung "seger" yen dijumputake karo "banyu", dadi…
a. Banyu kang seger
b. Banyu seger
c. Segering banyu
d. Banyuning segerPenjelasan: Soal ini menguji kemampuan siswa dalam membentuk frasa yang tepat. "Banyu seger" adalah frasa yang paling umum dan benar secara tata bahasa untuk menggambarkan air yang segar.
-
Kewan sing iso mabur lan nduweni buntut dawa diarani…
a. Asu
b. Kucing
c. Tupai
d. KethekPenjelasan: Soal ini menguji pengetahuan siswa tentang nama-nama hewan dalam Bahasa Jawa dan ciri-cirinya. Kethek (monyet) adalah hewan yang bisa memanjat dan seringkali memiliki ekor panjang, meskipun tidak terbang. Namun, jika ada pilihan hewan yang terbang, itu akan lebih tepat. Dalam pilihan yang ada, jika diasumsikan hewan yang dimaksud adalah yang sering terlihat di pohon dan memiliki ciri tersebut, maka "Kethek" bisa menjadi jawaban yang paling mendekati jika diasumsikan ada sedikit kelonggaran makna. Namun, jika fokus pada terbang, tidak ada jawaban yang tepat. Mari kita ubah soalnya agar lebih jelas.
Revisi Soal 7: Kewan kang duwe jengger lan bisa ngendhog diarani…
a. Wedhus
b. Pitik
c. Sapi
d. KeboPenjelasan Revisi Soal 7: Soal ini menguji pengetahuan siswa tentang nama-nama hewan dan ciri-cirinya. "Pitik" (ayam) memiliki jengger dan bertelur.
-
Tembung "luwe" iku tegese padha karo tembung…
a. Haus
b. Capek
c. Nafsu mangan
d. NgantukPenjelasan: Soal ini menguji pemahaman sinonim dalam Bahasa Jawa. "Luwe" berarti lapar, yang berkaitan dengan nafsu makan.
-
Nalika ketemu karo wong sing luwih tuwa, awake dhewe kudu ngucapake…
a. Sugeng dalu
b. Sugeng enjing
c. Sugeng sonten
d. Sugeng siangPenjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang sapaan dalam Bahasa Jawa berdasarkan waktu. "Sugeng enjing" adalah sapaan yang umum di pagi hari. Namun, soal ini kurang spesifik menanyakan sapaan yang tepat untuk orang yang lebih tua. Jika pertanyaannya adalah tentang sapaan yang sopan, maka pilihan manapun bisa benar tergantung waktunya. Mari kita revisi agar lebih fokus pada kesopanan.
Revisi Soal 9: Yen ketemu karo Bapak Guru nalika ing sekolah esuk-esuk, sapa kang becik diucapakake yaiku…
a. Sugeng dalu, Pak Guru.
b. Sugeng enjing, Pak Guru.
c. Sugeng sonten, Pak Guru.
d. Sugeng siang, Pak Guru.Penjelasan Revisi Soal 9: Soal ini menguji kemampuan siswa dalam memilih sapaan yang tepat berdasarkan waktu dan konteks. "Sugeng enjing, Pak Guru" adalah sapaan yang paling sesuai untuk pagi hari di sekolah.
-
Basa sing digunakake nalika guneman karo wong tuwa utawa wong sing diajeni diarani basa…
a. Ngoko
b. Krama
c. Lugu
d. AlusPenjelasan: Soal ini menguji pemahaman siswa tentang tingkatan bahasa dalam Bahasa Jawa. "Krama" adalah bahasa yang digunakan untuk berbicara dengan orang yang lebih tua atau dihormati.
II. Isian Singkat (Isenana ceceg-ceceg ing ngisor iki kanthi tembung kang mathuk!)
Bagian ini melatih siswa untuk mengisi titik-titik dengan kosakata yang tepat, sehingga melatih kemampuan mereka dalam melengkapi kalimat.
-
Adikku lagi seneng banget amarga entuk hadiah ulang tahun. Tembung "seneng banget" tegese padha karo ……………………….
Jawaban: Bungah banget / Gembira banget -
Ing dina Minggu, aku lan kulawarga biasane lunga mlaku-mlaku menyang ……………………….
Jawaban: Taman / Alun-alun / Obyek wisata (sesuai konteks materi) -
Kucing iku kewan ingon-ingon sing duwe sikil papat lan biasane diarani hewan sing ……………………….
Jawaban: Manja / Lucu / Mungsuh tikus (sesuai pemahaman umum) -
Bapak lagi maca koran ing teras. Tembung "koran" ing basa Jawa diarani ……………………….
Jawaban: Ariwarti -
Nalika udan, awake dhewe kudu nganggo ……………………… supaya ora teles.
Jawaban: Payung / Jas hujan -
Lagu "Lir Ilir" iku salah siji lagu dolanan tradisional saka daerah ……………………….
Jawaban: Jawa Tengah -
Yen awakmu luwe, kudu mangan. Yen awakmu ngelak, kudu ……………………….
Jawaban: Ngombe -
Para santri lagi padha ngaji ing ……………………….
Jawaban: Pesantren / Masjid -
Tembung "dhuwur" iku kosok balene saka tembung ……………………….
Jawaban: Endhek -
Yen arep ngomong karo Pak Guru, gunakna basa sing ……………………… (basa Krama).
Jawaban: Krama / Alus
III. Uraian (Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi gamblang!)
Bagian ini bertujuan untuk menguji kemampuan siswa dalam menjelaskan, memberikan contoh, dan merangkai kalimat atau paragraf sederhana, serta menguji pemahaman mereka tentang aspek budaya dan sosial.
-
Sebutna lan jlentrehna apa wae piranti kang digunakake nalika mangan nganggo tangan (mangan nganggo asta)!
Jawaban yang diharapkan: Siswa menyebutkan seperti: piring, sendok, garpu, gelas. Kemudian menjelaskan fungsinya, misalnya piring untuk wadah makanan, sendok dan garpu untuk mengambil makanan, gelas untuk wadah minuman. -
Gawea ukara nganggo tembung-tembung ing ngisor iki:
a. Sekolah
b. Dolanan
c. Ngumbahi
Jawaban yang diharapkan:
a. Contoh: Aku budhal sekolah saben dina Senin nganti Setu.
b. Contoh: Bocah-bocah padha asyik dolanan ing plataran omah.
c. Contoh: Ibu lagi ngumbahi klambi ing jedhing. -
Apa tegese dina riyaya Idul Fitri lan kepiye biasane cara ngrayakake ing masyarakat Jawa?
Jawaban yang diharapkan: Siswa menjelaskan bahwa Idul Fitri adalah hari besar umat Islam setelah sebulan berpuasa di bulan Ramadan, sebagai tanda kemenangan. Cara merayakannya biasanya dengan shalat Idul Fitri berjamaah, saling bersilaturahmi ke rumah saudara dan tetangga, meminta maaf, dan makan bersama hidangan khas. -
Gawea ukara nganggo basa Krama saka ukara ngoko ing ngisor iki:
"Aku arep mangan sega goreng."
Jawaban yang diharapkan: "Kula badhé dhahar sekul goreng." -
Jentrehna apa kang diarani "gamelan" lan sebutna salah siji piranti gamelan sing kokweruhi!
Jawaban yang diharapkan: Siswa menjelaskan bahwa gamelan adalah seperangkat alat musik tradisional Jawa yang terdiri dari berbagai jenis instrumen seperti gong, kenong, saron, gambang, dll. Siswa menyebutkan salah satu contoh alat musik gamelan, misalnya gong atau saron. -
Apa gunane sinau basa Jawa kanggo awake dhewe lan generasi penerus?
Jawaban yang diharapkan: Siswa menjelaskan bahwa belajar Bahasa Jawa penting untuk melestarikan budaya, menjaga identitas bangsa, memahami kesusastraan dan tradisi Jawa, serta untuk berkomunikasi dengan penutur Bahasa Jawa lainnya. Penting juga untuk mewariskan bahasa ini kepada generasi mendatang agar tidak punah. -
Sebutna telu (3) jinis woh-wohan ing ngisor iki ing Bahasa Jawa:
a. Mangga
b. Pepaya
c. Jeruk
Jawaban yang diharapkan:
a. Mangga
b. Pepeya
c. Jeruk -
Gawea ukara pitakon kang migunakake tembung "sapa", "apa", lan "ing ngendi"!
Jawaban yang diharapkan:- Sapa: Sapa jenenge kancamu sing lagi wae teka?
- Apa: Apa sing lagi kokwaca saiki?
- Ing ngendi: Ing ngendi omahe Pak RT?
-
Kepiye carane awake dhewe kudu tumindak nalika ana tamu ing omah?
Jawaban yang diharapkan: Siswa menjelaskan sikap yang baik seperti menyambut tamu dengan ramah, mempersilakan masuk, menawarkan minuman atau makanan, berbicara dengan sopan, dan mengantar tamu saat pulang. -
Critakna pengalamanmu nalika dina libur wingi nganggo basa Jawa paling sithik 3 ukara!
Jawaban yang diharapkan: Siswa menceritakan pengalaman pribadi mereka dalam Bahasa Jawa, misalnya: "Dina Minggu wingi, aku lunga menyang omahe mbahku. Aku lan adhiku mbantu mbah putri nandur kembang ing kebon. Sorene, aku diajak mangan sega pecel sing enak banget."
Penutup
Contoh soal UTS Bahasa Jawa kelas 4 SD di atas dirancang untuk mencakup berbagai aspek pembelajaran, mulai dari pengenalan kosakata, pemahaman tata bahasa, hingga apresiasi terhadap budaya Jawa. Dengan variasi tipe soal yang disajikan, diharapkan siswa dapat terstimulasi untuk belajar Bahasa Jawa secara lebih aktif dan mendalam.
Penting untuk diingat bahwa soal-soal ini hanyalah contoh. Guru dapat menyesuaikannya dengan materi spesifik yang telah diajarkan di kelas, serta dengan tingkat kemampuan rata-rata siswa. Konsistensi dalam pembelajaran, latihan soal secara berkala, dan dukungan dari orang tua akan sangat membantu siswa dalam meraih hasil yang optimal dalam UTS Bahasa Jawa. Mari bersama-sama melestarikan dan mengembangkan kekayaan bahasa Jawa untuk generasi mendatang.
Catatan:
- Perkiraan jumlah kata di atas adalah sekitar 1.200 kata, termasuk penjelasan untuk setiap soal.
- Beberapa soal dalam pilihan ganda dan isian singkat telah direvisi agar lebih jelas dan sesuai dengan materi yang umumnya diajarkan di kelas 4 SD.
- Jawaban yang diharapkan untuk soal uraian bersifat fleksibel dan dapat bervariasi tergantung pada kedalaman pemahaman siswa.
- Format penulisan Bahasa Jawa (misalnya penggunaan aksara Jawa, atau transkripsi) bisa disesuaikan dengan kebijakan sekolah atau guru. Dalam artikel ini, digunakan transkripsi Latin untuk kemudahan.